Κωνσταντινούπολη, Ναός της Αγίας του Θεού Ειρήνης

 

 

Κωνσταντινούπολη, Ναός της Αγίας του Θεού Ειρήνης

 

                   Η Αγία Ειρήνη  αποτέλεσε τον πρώτο Πατριαρχικό ναό του Βυζαντίου, πριν την κατασκευή της Αγίας Σοφίας. Παρά το γεγονός ότι η Αγία Ειρήνη δεν κατάφερε να αποσπάσει την αναγνώριση που της άξιζε, παραμένει κατεξοχήν παράδειγμα της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης και πρωτότυπο υπόδειγμα της σταυροειδούς τρουλαίας βασιλικής. Επιπλέον, ο αποσπασματικά σωζόμενος σταυρός στην αψίδα αποτελεί σημαντικό δείγμα εικονομαχικής τέχνης στην Κωνσταντινούπολη. Ίσως το γεγονός ότι συνδέθηκε με την εικονομαχία, εξηγεί εν μέρει τη σχετική παραμέλησή της.
                   Η εκκλησία κτίστηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και ονομάζονταν και «Πατριαρχείο». Μέχρι το έτος 360, και πριν την κατασκευή της Αγίας Σοφίας, ήταν η μητρόπολη της Κωνσταντινούπολης.

                     Στην εκκλησία αυτή συγκροτήθηκε επί Θεοδοσίου του μεγάλου η Β΄ οικουμενική σύνοδος, που συνέχισε και συμπλήρωσε τις αποφάσεις της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου και καταδίκασε τις κακοδοξίες του Μακεδόνιου και των πνευματομάχων (οι οποίοι αμφισβητούσαν τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος, του τρίτου προσώπου της Αγίας Τριάδος), καθώς και του Απολιναρίου (υπερτόνιζε το θείο στοιχείο στον Χριστό, αποκλείοντας την ύπαρξη ανθρώπινης ψυχής κατά την ενανθρώπηση Του).
                       Με την Στάση του Νίκα (532 μ.Χ.) καταστράφηκε και ξανακτίσθηκε από τον Ιουστινιανό. Η Αγία Ειρήνη που χτίστηκε μετά τη Στάση του Νίκα, κάτω από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες με την παρακείμενη Αγία Σοφία, είναι μια υποδειγματική τρουλαία βασιλική, τρίκλιτη, με υπερώα στις τρεις πλευρές που ανοίγονταν στον κεντρικό χώρο και προς το ιερό στα ανατολικά. Χωρίς να έχει ξεπεράσει ποτέ την Αγία Σοφία, η Αγία Ειρήνη παραμένει η δεύτερη σε μέγεθος κωνσταντινουπολίτικη εκκλησία, με την κάτοψη του σημερινού σωζόμενου κτίσματος να έχει διαστάσεις περ.58Χ30 μ., χωρίς να υπολογίζουμε το αίθριο και τη διάμετρο του τρούλου να είναι περίπου 15 μ. 

                  Η  Αγία Ειρήνη έπαθε μεγάλες ζημιές από το σεισμό του 740. Ο τρούλος της εκκλησίας κατέρρευσε και το κτήριο έμεινε σε ερείπια. Ουσιαστικά ξαναχτίστηκε από τον Κωνσταντίνο Ε΄, γύρω στο 753. Δεδομένων των ιστορικών συνθηκών,αυτή η φάση της εκκλησίας μάς δίνει πρόσβαση στην αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης την περίοδο της Εικονομαχίας. Σε αυτή την επισκευή του 8ου αιώνα, και παρά τη σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη οικονομική δυνατότητα, το κτήριο διατήρησε την αρχική του κλίμακα του 6ου αιώνα, καθώς και την κάτοψη βασιλικής, ενώ έλαβε μορφή σταυροειδούς με τρούλο και έναν ελλειπτικό θόλο πάνω από το δυτικό τμήμα του κυρίως ναού.
                Από τον εσωτερικό διάκοσμο της Αγίας Ειρήνης έχουν σωθεί κυρίως ψηφιδωτά στην αψίδα και στο νάρθηκα, τοιχογραφίες στο νότιο κλίτος και το διακονικό, ανάγλυφα κιονόκρανα,   καθώς και κομμάτια αναγλύφων,ενσωματωμένα στο δάπεδο.Πιο διάσημο είναι οπωσδήποτε το αποσπασματικά σωζόμενο ψηφιδωτό με το μνημειακό σταυρό στην αψίδα του ιερού, που έγινε από τον Κωνσταντίνο Ε΄ κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας. Ο σταυρός πάνω σε χρυσό βάθος είναι μοναδικό δείγμα εικονομαχικής τέχνης. Η απόφαση να διακοσμηθεί η αψίδα με ένα μεμονωμένο μνημειακό σταυρό, που θυμίζει έντονα εικόνες του Τίμιου Σταυρού, αποτελεί ένδειξη των αντιλήψεων του Κωνσταντίνου Ε΄ και άλλων εικονομάχων, για τους οποίους μόνο ο σταυρός και η Θεία Ευχαριστία ήταν αποδεκτές εικόνες του Χριστού.

                    Η Αγία Ειρήνη υπήρξε πρότυπο για άλλες εκκλησίες και συγκεκριμένα για την ονώνυμη εκκλησία που χτίστηκε περίπου το 1050 στο Κίεβο της Ουκρανίας.

                  Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης η εκκλησία δε μετατράπηκε σε τζαμί, αλλά χρησιμοποιήθηκε ως οπλοστάσιο από τους Οθωμανούς, αποθήκη για λάφυρα πολέμου με διάφορα λάβαρα και βυζαντινά κατάλοιπα ως εμβλήματα νικών, και αργότερα έγινε πολεμικό μουσείο.. Σήμερα η Αγία Ειρήνη λειτουργεί κυρίως ως αίθουσα συναυλιών, λόγω της εξαιρετικής ακουστικής Μια σαρκοφάγος από πορφυρίτη, που παραδοσιακά συνδέεται με το Μέγα Κωνσταντίνο, βρίσκεται στο αίθριο της Αγίας Ειρήνης, ενώ σε παλαιότερες φωτογραφίες από το χώρο, μερικές φορές φαίνεται τμήμα της περίφημης αλυσίδας που είχε κλείσει τον Κεράτιο για να προστατευτεί η Κωνσταντινούπολη στην πολιορκία του 1453.