Το Θρησκευτρικό Θέατρο στο Βυζάντιο

 Η αναπαράσταση του μαρτυρίου των "Τριών παίδων εν καμίνω"

                  Kατά την Βυζαντινή περίοδο, με έντονη τη θρησκευτικότητα, αναπτύχθηκε το λεγόμενο << Θρησκευτικό θέατρο>> ή "Λόγιο Θρησκευτικό δράμα", με θεματολογία παρμένη από την Παλαιά και Καινή διαθήκη (κυρίως τ' απόκρυφα Ευαγγέλια).Τα έργα αυτά είτε συνδυάζουν αφήγηση και διάλογο είτε έχουν «δραματική» φόρμα, θεωρήθηκαν ως κανονικά θεατρικά έργα, παιγμένα ή προορισμένα για να παιχθούν στην σκηνή.
             Τις ρίζες του θρησκευτικού θεάτρου θα τις αναζητήσουμε στον 4ο αιώνα μ.Χ. Τότε ο επίσκοπος Πατάρων Μεθόδιος έγραψε το «Συμπόσιον των δέκα παρθένων». Στο έργο αυτό, που διαδραματίζεται στον κήπο τής Αρετής, δέκα παρθένες εγκωμιάζουν την παρθενία και στο τέλος όλες μαζί αναπέμπουν ύμνο προς τον Θεό. Τον 5ο αιώνα π.Χ., o Σελευκείας Βασίλειος γράφει ένα δράμα με θέμα την ζωή του οσιομάρτυρος Θέκλη. Μετά, ο Δαμασκηνός δραματουργεί την Σωσάννα και ο Στέφανος ο Σαββαϊτης τον θάνατο του Χριστού.
           Ο αιρετικός  Άρειος έγραψε το θεατρικό έργο << Θάλεια>> (320 μ.Χ.),  Στον Γρηγόριο Nαζιαvζηvό, αποδόθηκε, το δραματικό έργο "Χριστός πάσχων", που  χρονολογείται είτε στον 4ο και 5ο είτε στον 11ο και 12ο αιώνα, αποτελείται από 2.610 12σύλλαβους, συρραφή στίχων από αρχαίες τραγωδίες και εκκλησιαστικά κείμενα, τεχνική που ονομάζεται «κέντων».

           Τα «δραματικά» κείμενα είναι γραμμένα σε διαλογική μορφή. Στον Παλατίνο Κώδικα 367 του Βατικανού σώζονται <<Τα Πάθη>>, πιθανόν από την Κύπρο, γραμμένα μεταξύ του 7ου και 13ου αιώνα.Το κείμενο αποτελείται από εννέα δράματα, τα εξής: «Η έγερσις του Λαζάρου», «Η Βαϊοφόρος», «Η Τράπεζα», «Ο Νιπτήρ», «Η προδοσία», «Η άρνησις του Πέτρου», «Η εξουθένωσις τού Ηρώδου», «Η Σταύρωσις» και «Η ψηλάφησις». Στις παραστάσεις αυτές πρέπει να προστεθεί και η «Εις Άδου κάθοδος».
            Όπως μας πληροφορεί το κείμενο του 13ου αιώνας, τα γεγονότα παριστάνονταν όπως περιγράφονται στα Ευαγγέλια, με κατάλληλη σύνδεση των σχετικών κομματιών, στα οποία προσέθεταν χωρία από τα απόκρυφα Ευαγγέλια. Οι ηθοποιοί απέδιδαν το διαλογικό μέρος με προσθήκες και ηθοποιία. Από τις βυζαντινές θρησκευτικές παραστάσεις, την μεγαλύτερη διάδοση είχε εκείνη του Νιπτήρος, που την ζωγράφιζαν στον νάρθηκα των ναών και γινόταν την Μεγάλη Παρασκευή. Η παράσταση αυτή είχε διατηρηθεί ως τελευταία στην Ζάκυνθο και στην Μάδυτο και παλαιότερα στην Καππαδοκία. Σήμερα γίνεται ακόμη στο Ιερό νησί της Πάτμου και στα Ιεροσόλυμα. Στην Πάτμο, ο ηγούμενος πλένει τα πόδια δώδεκα μοναχών και στα Ιεροσόλυμα ο πατριάρχης τα πόδια δώδεκα αρχιμανδριτών.

             Η ορθόδοξη λατρεία και λειτουργία υιοθέτησε και πρόσθεσε στοιχεία θεατρικότητας. Η αποκαθήλωση, ο επιτάφιος, η ανάσταση, αλλά και ο γαμήλιος κυκλικός "χορός του Ησαΐα" θεωρήθηκαν θεατρογενή λειτουργικά δρώμενα. Ο Μιχ. Α' ο Κηρουλάριος, πατριάρχης από το 1043, αναπαριστούσε στην Αγιά Σοφιά με ηθοποιούς, την γέννηση και την βάπτιση του Χριστού, δίνοντας λαβή για σχόλια επικριτικά εις βάρος του. Η αναπαράσταση του μαρτυρίου των "Τριών παίδων εν καμίνω",  ήταν ένα ένα δρώμενο που τελούνταν κατά την προ της γεννήσεως του Χριστού εβδομάδα στην Αγιά Σοφιά. Ο επίσκοπος Liutprand που επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη το 968 αναφέρεται σε σκηνικά παιχνίδια στην Ανάληψη του Προφήτη Ηλία.
              Από διάφορες πηγές ιδίως από χρονογράφους, πλρηφορούμαστε ότι η τελετή του Νιπτήρος γινόταν και στα ανάκτορα, και μάλιστα στον βασιλικό θάλαμο, όπου ο αυτοκράτωρ έπλενε τα πόδια δώδεκα πτωχών, ενώ απαγγελλόταν από το Ευαγγέλιο η περικοπή «Και ήρξατο νίπτειν τους πόδας των μαθητών». Μετά την τελετή, ο αυτοκράτωρ έδινε στους πτωχούς νομίσματα σε ανάμνηση των τριάκοντα αργυρίων, αμοιβή που πήρε για την προδοσία ο Ιούδας. Η λεπτομέρεια αυτή έχει ως σήμερα διατηρηθεί στην τελετή της Πάτμου.

           Από τα λειτουργικά δρώμενα της βυζαντινής εποχής, δύο εξακολουθούν να επιβιώνουν στη σημερινή εποχή : το πρώτο είναι το "Άρατε πύλας -  η εις Άδου κάθοδος "και δεύτερο ο "Νιπτήρ" που αναφέρεται στη νίψη των ποδιών των μαθητών από τον Ιησού κατά τον Μυστικό Δείπνο και τελείται ακόμα στην Πάτμο, το Άγιο Όρος, τα Ιεροσόλυμα και αλλού.

         Με την πάροδο του χρόνου, το θεατρικό αυτό είδος που ονομάζουμε θρησκευτικό θέατρο, ξεφεύγει περισσότερο από τον κλήρο. Γράφεται σε κατανοητή γλώσσα και ερμηνεύεται από ηθοποιούς και απλούς ανθρώπους. Καθώς θα χαλαρώνει ο ασφυκτικός κλοιός της εκκλησίας, οι συγγραφείς απομακρύνονται  με τον καιρό από το θρησκευτικό δράμα και επεξεργάζονται πιο ελεύθερα θέματα. Στην Κρήτη, με την επίδραση των  Βενετών και της  Αναγέννησης θα αναπτυχθεί το θέατρο, που θα φθάσει στην ακμή του με τον «Ερωτόκριτο» και τα άλλα αριστουργήματα του Κρητικού Θεάτρου…