Μανουήλ Χρυσολωράς: το ταξίδι από το Βυζάντιο στην Ιταλία

 

Το πορτρέτο του Μανουήλ Χρυσολωρά στο μουσείο του Λούβρου

 

                            Μανουήλ Χρυσολωράς: το ταξίδι από το Βυζάντιο στην Ιταλία

 

          Ο Μανουήλ Χρυσολωράς (Κωνσταντινούπολη, 1355 – Κωνσταντία, 15 Απριλίου 1415) με τα ταξίδια του στην Ιταλία σηματοδότησε την αρχή της διδασκαλίας της ελληνική γλώσσας κατά την αναγέννηση και την επαφή με τα κλασσικά έργα της ελληνικής γραμματείας. Το συγγραφικό του έργο δεν ήταν εκτεταμένο, ο διδακτικός του όμως ρόλος στην πρώιμη Αναγέννηση υπήρξε αποφασιστικός.
        Γύρω στο 1390- 1391 ο Χρυσολωράς, όντας διπλωμάτης και στενός συνεργάτης του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄, πρέπει να έκανε το πρώτο του ταξίδι στη Βενετία και να γίνεται γνωστός στους κύκλους των διανοούμενων. Η επιστημοσύνη του και η άριστη γνώση της γλώσσας που μπορούσε να τη διδάξει, προκαλούν εντύπωση στους Ιταλούς, μέσα στο πλαίσιο του μεγάλου ενδιαφέροντος  τους για  τον κλασσικό πολιτισμό.
          Το <<σχέδιο>> για να εξασφαλιστούν οι υπηρεσίες του Χρυσολωρά στην Ιταλία θα ωριμάσει με αργό ρυθμό. Το φλωρεντινό σπουδαστήριο θα τον προσκαλέσει για να διδάξει <<grammatican et litteras graecas>>  κάνοντας του μάλιστα δεκαετές συμβόλαιο με υψηλό μισθό.  Ο Λεονάρντο Μπρούνι, ο Πότζιο Μπρατσιολίνι, ο Αμπόργκιο Τραβερσάνι και άλλοι φημισμένοι ουμανιστές ήταν μαθητές του. 

          Η επιτυχία των μαθημάτων του ήταν μεγάλη, χάρη στην ικανότητα του Χρυσολωρά να απλουστεύει τα παραδοσιακά βιβλία της γραμματικής, αφαιρώντας τις περίπλοκες  δυσκολίες που είχαν επιβληθεί στους μαθητές των σχολείων της βυζαντινής εποχής. Παρόλο που η γλώσσα εξακολουθούσε να μην είναι εύκολη, ο Χρυσολωράς κατόρθωσε να την καταστήσει προσιτή σε μεγάλο αριθμό σπουδαστών. Το έργο του <<Τα ερωτήματα>>  που βασίζεται στη μορφή των ερωταπαντήσεων, μεταφράστηκε στα λατινικά  και τυπώθηκε το 1471 σε ελληνολατινικη επιτομή του μαθητή του, Γκουαρίνο και  έχαιρε υψηλής εκτίμησης.
         Ο Χρυσολωράς βεβαίως χρειάστηκε, εκτός από δάσκαλος, να λειτουργήσει και πάλι με την αρχική του ιδιότητα, του διπλωμάτη, όταν από το 1400 και για μια τριετία ακολούθησε τους σημαντικότερους σταθμούς του Μανουήλ Β΄ στην πορεία του στη Δύση, για την αναζήτηση ερεισμάτων και βοήθειας. Επιστρέφει στην Πολη το 1403 και διδάσκει για εκεί για μια πενταετία, έχοντας ως μαθητή του τον περίφημο Γκουαρίνο, από τη Βερόνα της Ιταλίας. Ακολουθεί δεύτερη περίοδος διπλωματικών ταξιδιών, από τη Βενετία στη Γένοβα, στο Παρίσι, στη Βαρκελώνη, στη Ρώμη, στη Φλωρεντία.
         Ανάμεσα στα έργα του συναντούμε: «Ερωτήματα» με μορφή ερωταποκρίσεων, «Σύγκρισις Παλαιάς και Νέας Ρώμης» (δηλ.της Ρώμης με την Κωνσταντινούπολη) και μεταφράσεις στα λατινικά κλασσικών έργων, όπως η «Πολιτεία» του Πλάτωνα και η «Οδύσσεια» του Ομήρου.
        Ο Χρυσολωράς, καθώς αντιμετώπισε το πρόβλημα της μετάφρασης, είχε την ευκαιρία κνα διατυπώσει τη δική του θεωρία για τον τρόπο μετάφρασης.  Η άποψη του συνοψίζεται από το μαθητή του Τσέντσιο ντε Ρουστίτσι, που τον είχε συνοδεύσει στον τελευταίο σταθμό της ζωής του, στη σύνοδο της Κωνστάτζας και το 1416 έγραψε με σεβασμό για το δάσκαλό του:

              << Θα ήθελα να πω κάτι για το χαρακτήρα του  μεταφραστή. Ο Μανουήλ, άνθρωπος με θεϊκές αναμφίβολα ιδιότητες, συνήθιζε να λέει πως η κατά λέξη απόδοση στα λατινικά είναι άκρως ανεπαρκής. Ισχυρίστηκε πως  όχι μόνο ήταν παράλογη, αλλά ότι κάποιες φορές  παραποιούσε εντελώς το νόημα στα ελληνικά. Αντίθετα, υποστήριζε πως έπρεπε κανείς να μεταφράζει κατά νόημα, υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί που έκαναν τη μετάφραση θα αναλάμβαναν οπωσδήποτε την υποχρέωση να μην αλλάξουν επ΄ουδενί το ελληνικό ιδίωμα. Γιατί αν κάποιος άλλαζε το ελληνικό ιδίωμα για να γίνει σαφέστερος η πιο ανοιχτός στο κοινό του, θα επιτελούσε έργο σχολιαστή και όχι μεταφραστή>>.

         Η τελευταία αυτή αντίληψη, η αντίθεση ανάμεσα στο μεταφραστή και το σχολιαστή, ανάγεται στο Μεσαίωνα. Ο  Χρυσολωράς πίστευε ότι ο μεταφραστής πρέπει να κατανοεί και να αποδίδει το πνεύμα του κειμένου, μένοντας πιστός στο πρωτότυπο αλλά και σεβόμενος τις ιδιορρυθμίες της λατινικής, ώστε το μεταφραζόμενο κείμενο να είναι ευανάγνωστο και κατανοητό.
         Ο Χρυσολωράς θα πεθάνει το 1415, ενώ παρακολουθούσε τις εργασίες της εκκλησιαστικής συνόδου της Κωνστάντζας.
        Στο μουσείο του Λούβρου βρίσκεται το πορτρέτο του Χρυσολωρά, δείγμα της ισχυρής επίδρασης που άσκησε στην Ιταλία.
        Το 1452 ο μαθητής του, Γκουαρίνο, σε μια πράξη αφοσίωσης στον προσωπικό του δάσκαλο, αποφάσισε να συγκεντρώσει μια συλλογή κειμένων που θα καταδείκνυαν τη θέση που κατείχε ο δάσκαλός του στον κόσμο της γνώσης. Η συλλογή περιλάμβανε επιστολές  γραμμένες από τον Γκουαρίνο και τον κύκλο του. Ο τίτλος της συλλογής ήταν Χρυσολωρίνα, λέξη που επινόησε ο ίδιος, κατ’ αντιστοιχία με τα λατινικά επίθετα Mantiana, Appiana, Decimiana και Luculliana. Αυτές ήταν οι λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι  Ρωμαίοι για να περιγράψουν τους <<καρπούς των δέντρων>> που εισήγαγαν από την Ανατολή οι περίφημοι επικούρειοι και άλλοι. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Μανουήλ Χρυσολωράς είχε εισαγάγει τα γράμματα και τις καλές τέχνες από το Βυζάντιο στην Ιταλία.

 Σημείωση: μεγάλο μέρος των πληροφοριών για τον Μανουήλ Χρυσολωρά αντλήθηκε απο το βιβλίο του  N. G. WILSON  << από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση>>