H πορεία προς την Άλωση
Την περίοδο που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανάκτηση της Πόλης το 1261 και την άλωση από τους Τούρκους, το κυρίαρχο ζήτημα θα είναι η Ένωση των Εκκλησιών. Η προφανής αδυναμία της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας και η αναζήτηση βοήθειας υπαγόρευε στους αυτοκράτορες τη συνέχιση της πολιτικής της ένωσης ενώ από την άλλη η Ρώμη και ο Πάπας έθεταν ως προϋπόθεση για οποιαδήποτε βοήθεια την υποταγή της Ανατολικής Εκκλησίας.
Οι θεολογικές –δογματικές διαφορές
Για του ιερωμένους και τους Θεολόγους η ένωση ήταν κάτι αδύνατο, πέρα και πάνω από τις δυνάμεις τους. Οι δυο εκκλησίες απέκλιναν ως προς τη Θεολογία, τη Θεία Λειτουργία αλλά και ως προς το πρακτικό μέρος. Για τους Βυζαντινούς οποιαδήποτε αλλαγή στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος ήταν απορριπτέα. Η πρωτοκαθεδρία της εκκλησίας της Ρώμης σύμφωνα με την εντολή του Αγίου Πέτρου, ερχόταν σε αντίθεση με την Ανατολική αρχή της Πενταρχίας, των πέντε δηλαδή Πατριαρχείων. Το καθαρτήριο των ψυχών ήταν για την Ανατολική εκκλησία μια αλαζονική συμπεριφορά. Στο τυπικό της Λειτουργίας το θέμα ήταν αν ο άρτος της Θείας Ευχαριστίας θα έπρεπε να περιέχει προζύμι ή να είναι άζυμος. Η επίκληση προς το Άγιο Πνεύμα, για να καθαγιαστούν ο άρτος και ο οίνος, ήταν σημαντική για την Κωνσταντινούπολη και αδιάφορη για τη Ρώμη. Διαφωνίες υπήρχαν και για το γάμο των ιερέων. Η χρήση δυο διαφορετικών γλωσσών, η γεωγραφική απόσταση και βέβαια το επίσημο σχίσμα του 1054 είχαν διασπάσει την ενότητα της χριστιανοσύνης, με τις δυο εκκλησίες να πορεύονται σε διαφορετικούς δρόμους.
Ενωτικοί και Ανθενωτικοί
Ο κόσμος στο σύνολό του από το 1261 και μέχρι την Άλωση θα διχαστεί. Πρώτοι από όλους οι λόγιοι και οι διανοούμενοι που η γνώμη τους είχε βαρύνουσα σημασία. Μερικοί ήταν τόσο πιστοί στην Εκκλησία που τους ήταν δύσκολο να υποστηρίξουν την ένωση. Πολλοί όμως φιλόσοφοι ήταν έτοιμοι να δεχτούν τα πρωτεία της Ρώμης, βάζοντας πάνω από όλα την ενότητα της χριστιανοσύνης, με την προϋπόθεση να μη θιχτεί η ορθόδοξη πίστη. Οι φιλόσοφοι αυτοί είχαν επισκεφτεί την Ιταλία, είχαν γοητευτεί από τον ιταλικό πολιτισμό και βλέποντας τα πράγματα με μια προοδευτική ματιά ήταν θετική στην ένωση, αλλά και στην ιδέα της συγχώνευσης του βυζαντινού και του ρωμαϊκού πολιτισμού.
Οι ιθύνοντες η άρχουσα τάξη βρίσκεται και αυτή σε δίλημμα. Η πλειοψηφία θα συνταχτεί με τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων για τη χάραξη μιας ρεαλιστικής πολιτικής προσέγγισης με τη Δύση, ιδιαίτερα κατά την Παλαιολόγεια περίοδο και την οριστική απώλεια της Μικράς Ασίας. Υπήρχαν βέβαια ανάμεσά τους και αντίθετες γνώμες, όπως ήταν η περίπτωση του αξιωματούχου Λουκά Νοταρά.
Η γνωστή φράση του Νοτερά <<ότι προτιμά να δει στην Πόλη το τουρκικο καφτάνι παρά την λατινική τιάρα» περιγράφει τα αισθήματα του λαού, αλλά και την άποψη που υπήρχε σε αρκετούς ότι η υποτέλεια στο Σουλτάνο θα ήταν προτιμότερη, θα έδινε τη δυνατότητας για γρήγορη επανάκαμψη και ανασύσταση του κράτους. Λαός και κλήρος και οι μοναχοί βέβαια ήταν σφοδροί πολέμιοι της Ένωσης. Θυμούνταν τα πρόσφατα γεγονότα και τα παθήματα των προγόνων τους. Το 1204 είχε ανοίξει βαθιές πληγές και είχε δημιουργήσει έχθρες και μίση. Για τους Ορθόδοξους, η Ένωση αποτελούσε ηθικό ατόπημα, πολύ χειρότερο από την οποιαδήποτε καταστροφή μπορούσαν να πάθουν.
Η τραυματική εμπειρία της άλωσης από τους Δυτικούς είχε σαν αποτέλεσμα την αφύπνιση και κατόπιν την ομογενοποίηση της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας την Ελλήνων. Τώρα πια, αυτήν την ταυτότητα θα ήταν δύσκολο να την απεμπολήσουν στο όνομα μιας ένωσης με τη Δύση, που αντιπροσώπευε κάτι το ξένο και διαφορετικό.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ήταν δύσκολο για κάθε αυτοκράτορα να εκπληρώσει οποιαδήποτε υπόσχεση για ένωση, η οποία εύκολα εξαγγελλόταν και δύσκολα θα υλοποιούταν. Αλώστε ακόμα και στους κύκλους των Ενωτικών και των αυτοκρατόρων υπήρχε η αμφιβολία κατά ποσό η Δύση θα έστελνε μια ικανή βοήθεια να αναχαιτίσει την τουρκική προέλαση. Εκείνο που επιθυμούσαν περισσότερο ήταν μια χαλαρή ένωση στη βάση μιας πολιτικής συνεργασίας,χωρίς την υποταγή της Εκκλησίας και την αλλοίωση της Ορθόδοξης Πίστης.
Ο κόσμος στο σύνολό του από το 1261 και μέχρι την Άλωση θα διχαστεί. Πρώτοι από όλους οι λόγιοι και οι διανοούμενοι που η γνώμη τους είχε βαρύνουσα σημασία. Μερικοί ήταν τόσο πιστοί στην Εκκλησία που τους ήταν δύσκολο να υποστηρίξουν την ένωση. Πολλοί όμως φιλόσοφοι ήταν έτοιμοι να δεχτούν τα πρωτεία της Ρώμης, βάζοντας πάνω από όλα την ενότητα της χριστιανοσύνης, με την προϋπόθεση να μη θιχτεί η ορθόδοξη πίστη. Οι φιλόσοφοι αυτοί είχαν επισκεφτεί την Ιταλία, είχαν γοητευτεί από τον ιταλικό πολιτισμό και βλέποντας τα πράγματα με μια προοδευτική ματιά ήταν θετική στην ένωση, αλλά και στην ιδέα της συγχώνευσης του βυζαντινού και του ρωμαϊκού πολιτισμού.
Οι ιθύνοντες η άρχουσα τάξη βρίσκεται και αυτή σε δίλημμα. Η πλειοψηφία θα συνταχτεί με τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων για τη χάραξη μιας ρεαλιστικής πολιτικής προσέγγισης με τη Δύση, ιδιαίτερα κατά την Παλαιολόγεια περίοδο και την οριστική απώλεια της Μικράς Ασίας. Υπήρχαν βέβαια ανάμεσά τους και αντίθετες γνώμες, όπως ήταν η περίπτωση του αξιωματούχου Λουκά Νοταρά.
Η γνωστή φράση του Νοτερά <<ότι προτιμά να δει στην Πόλη το τουρκικο καφτάνι παρά την λατινική τιάρα» περιγράφει τα αισθήματα του λαού, αλλά και την άποψη που υπήρχε σε αρκετούς ότι η υποτέλεια στο Σουλτάνο θα ήταν προτιμότερη, θα έδινε τη δυνατότητας για γρήγορη επανάκαμψη και ανασύσταση του κράτους. Λαός και κλήρος και οι μοναχοί βέβαια ήταν σφοδροί πολέμιοι της Ένωσης. Θυμούνταν τα πρόσφατα γεγονότα και τα παθήματα των προγόνων τους. Το 1204 είχε ανοίξει βαθιές πληγές και είχε δημιουργήσει έχθρες και μίση. Για τους Ορθόδοξους, η Ένωση αποτελούσε ηθικό ατόπημα, πολύ χειρότερο από την οποιαδήποτε καταστροφή μπορούσαν να πάθουν.
Η τραυματική εμπειρία της άλωσης από τους Δυτικούς είχε σαν αποτέλεσμα την αφύπνιση και κατόπιν την ομογενοποίηση της πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας την Ελλήνων. Τώρα πια, αυτήν την ταυτότητα θα ήταν δύσκολο να την απεμπολήσουν στο όνομα μιας ένωσης με τη Δύση, που αντιπροσώπευε κάτι το ξένο και διαφορετικό.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ήταν δύσκολο για κάθε αυτοκράτορα να εκπληρώσει οποιαδήποτε υπόσχεση για ένωση, η οποία εύκολα εξαγγελλόταν και δύσκολα θα υλοποιούταν. Αλώστε ακόμα και στους κύκλους των Ενωτικών και των αυτοκρατόρων υπήρχε η αμφιβολία κατά ποσό η Δύση θα έστελνε μια ικανή βοήθεια να αναχαιτίσει την τουρκική προέλαση. Εκείνο που επιθυμούσαν περισσότερο ήταν μια χαλαρή ένωση στη βάση μιας πολιτικής συνεργασίας,χωρίς την υποταγή της Εκκλησίας και την αλλοίωση της Ορθόδοξης Πίστης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου