H εγκύκλιος Παιδεία (μέση εκπαίδευση στο Βυζάντιο) του Λεωνίδα Ν. Λυμπέρη

                                                    

χειρόγραφο της Ιλιάδας των αρχών του 6ου αιώνα με σκηνή μάχης Αχαιών και Τρώων. Ως αναγνωστικά χρησιμοποιούσαν τα Ομηρικά έπη και  κυρίως την Ιλιάδα

                                                     Η Εγκύκλιος Εκπαίδευση

            Ο δεύτερος κύκλος, η εγκύκλιος παιδεία αντιστοιχούσε με το σημερινό γυμνάσιο και λύκειο. Παρείχετο κυρίως από ιδιωτικούς δασκάλους, οι οποίοι διατηρούσαν και σχολεία. Διαρκούσε τουλάχιστον τέσσερα χρόνια και χωριζόταν σε δύο κύκλους. Στον πρώτο, περιλαμβάνονταν η γραμματική, η ρητορική και η φιλοσοφία – η τριτύς των μαθημάτων - ενώ στον δεύτερο η αριθμητική, η μουσική, η γεωμετρία και η αστρονομία: η τετρακτύς. Η εκπαιδευτική αυτή αντίληψη ανάγεται στην κλασική Ελλάδα, καθώς και τα επτά αυτά μαθήματα απαριθμούνται ως τα ενδιαφέροντα του σοφιστή Ιππία (τέλη 5ου π.Χ. αιώνα). Αλλά και ο Πλάτων στην Πολιτεία (βιβλίο VI 521), απαριθμεί τις τέσσερις επιστήμες της τετρακτύος. Δηλαδή, γράφει «η φρούρηση της Πόλεως γίνεται από εκείνους που έχουν εκπαιδευτεί πολύ καλά δια της μουσικής, αριθμητικής,
γεωμετρίας και αστρονομίας» (Μιχαήλ Α., 1999).
              Οι σπουδές γύρω από τη Γραμματική βασίζονταν σε παλαιότερα συγγράμματα των Ελλήνων προγόνων ή σε μεταγενέστερες επεξεργασίες αυτών. Την πρώτη θέση κατείχε το εγχειρίδιο «Τέχνη Γραμματική», του γραμματικού Διονυσίου του Θρακός. Έζησε το 2ο αιώνα π.Χ. και το βιβλίο στηριζόταν στις έρευνες των Στωικών στον τομέα της γραμματικής. Το βιβλίο αυτό μάλιστα τον 5ο αιώνα μ.Χ. μεταφράστηκε στα αρμενικά και διασκευάστηκε στη συριακή γλώσσα. Κράτησε τη σημασία και τη θέση του ως σχολικό βιβλίο μέχρι το 18ο αιώνα (Μιχαήλ Α., 1999).
              Η Ρητορική, για την οποία οι Βυζαντινοί είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση, ήταν ένα μάθημα που δίδασκε τη σωστή δομή του λόγου και την καλή και επιδέξια χρήση της γλώσσας. Ήταν απαραίτητη γνώση τόσο για τους κληρικούς, που θα κήρυτταν το θείο λόγο από τον άμβωνα, όσο και για τους πολιτικούς-διπλωμάτες, που θα έπρεπε να πείθουν στις διαπραγματεύσεις τους και τους δικηγόρους, για να είναι πειστικοί στα δικαστήρια.
               Η Φιλοσοφία ήταν το επιστέγασμα της εγκύκλιας μόρφωσης. Σ’ αυτή διδάσκονταν η Λογική, η Ηθική, η Δογματική και η Μεταφυσική. Στη Φιλοσοφία ανήκαν τα Μαθηματικά ή αλλιώς η «Μαθηματική επιστήμη» και η τετρακτύς: η Αριθμητική, η Μουσική, η Γεωμετρία και η Αστρονομία. Η διδασκαλία των Μαθηματικών βασιζόταν στην Αριθμητική του Πυθαγόρα και του Διόφαντου, καθώς και στη Γεωμετρία του Ευκλείδη.
             Επίσης αγαπούσαν ιδιαίτερα την Αστρονομία. Για τη διδασκαλία της χρησιμοποιούσαν τα Φαινόμενα, ένα ποίημα του Aράτου, το οποίο αναφερόταν στους αστερισμούς και στην πρόβλεψη του καιρού. «Άλλες πληροφορίες θα σου δώσει το φεγγάρι σαν έχει σχήμα μισοφέγγαρου και άλλες όταν είναι ολόγιομο. Αν το φεγγάρι είναι λεπτό και διαυγές την τρίτη μέρα του μήνα, τότε θα έχουμε καλό καιρό. Αν όμως είναι λεπτό και κατακόκκινο, τότε θα έχουμε αέρα» (Μαρκόπουλος Θ., 1999).
             Ως αναγνωστικά χρησιμοποιούσαν τα Ομηρικά έπη (Βάλτερ Ζ., 1988), κυρίως την Ιλιάδα (και σήμερα χρησιμοποιείται στο Γυμνάσιο). Η παιδεία τους, κατά το Μέγα Βασίλειο, όφειλε να στηρίζεται στον Όμηρο,τον «διδάσκαλο των αρετών (Ράνσιμαν Σ.,2000)). Και τους άλλους ποιητές τούς διάβαζαν και τούς μάθαιναν, κανένας όμως δεν είχε την ανώτατη αυτή θέση που διατήρησε ως το τέλος ο Όμηρος. Μάθαιναν ακόμη ολόκληρη τη Βίβλο. Τα παιδιά αποστήθιζαν αποσπάσματα ή έγραφαν κείμενα που τους υπαγόρευε ο Γραμματικός, δηλαδή ο δάσκαλος του δευτεροβάθμιου σχολείου, ο οποίος ήταν πιο καταρτισμένος και πιο καλοπληρωμένος (Mango C., 1988).
              Στο πρόγραμμα υπήρχαν μόνιμα οι ίδιες εννέα τραγωδίες, οι αποκαλούμενες και βυζαντινές τραγωδίες, επειδή διδάσκονταν στα βυζαντινά σχολεία: οι Πέρσες, ο Προμηθέας Δεσμώτης και οι Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, ο Αίας, η Ηλέκτρα και ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, η Εκάβη, ο Ορέστης και οι Φοίνισσες του Ευριπίδη. Στην ύλη περιλαμβάνονταν επίσης τρεις κωμωδίες του Αριστοφάνη (Πλούτος, Νεφέλες και Βάτραχοι) καθώς και αποσπάσματα άλλων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων.
              Παράλληλα με τα μαθήματα αυτά έδιναν στο παιδί και θρησκευτική μόρφωση. Τα θρησκευτικά όμως τα δίδασκαν χωριστά και οι δάσκαλοι ήταν κληρικοί.
                                  

                                              Η μόρφωση των γυναικών στο Βυζάντιο

                 Τα σχολεία στο Βυζάντιο δεν ήταν μεικτά, απαγορευόταν να φοιτούν μαζί αγόρια και κορίτσια. Κατά κανόνα τα κορίτσια δεν είχαν την ίδια εκπαίδευση με τα αγόρια, αφού σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς δεν υπήρχαν σχολεία γυναικών. Συνήθως όμως τα κορίτσια, όπως άλλωστε και τα αγόρια των πλουσίων οικογενειών, διδάσκονταν στο σπίτι, από ιδιωτικούς δασκάλους. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε σε Πανεπιστήμιο.
                  Παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντούμε πολλές φωτισμένες γυναίκες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια όπως: Η Υπατία (370-415 μ.Χ.) στην Αλεξάνδρεια, φαινόμενο μοναδικό πανεπιστήμονος γυναίκας, η Πουλχερία, η αδερφή του Θεοδοσίου Β΄, και η σύζυγόςτου Αθηναΐδα-Ευδοκία, κόρη του Αθηναίου φιλοσόφου Λεοντίου (Ε΄ αιώνος), η οποία είχε σπουδάσει όλες τις επιστήμες, έγραφε ποιήματα και έβγαζε λόγους, συνετέλεσε δε και στη σύνταξη των νόμων του, η ποιήτρια Κασσιανή (Θ΄ αιώνα), σπουδαία υμνωδός τηq Ορθόδοξης Εκκλησίας, που η απάντησή της της κόστισε ένα θρόνο, η μεγάλη ιστορικός Άννα η Κομνηνή, συγγραφέας του ιστορικού έργου «Αλεξιάς», όπου περιγράφει την αρχή της βυζαντινής παρακμής και τη γένεση του νεότερου ελληνισμού, ενώ ταυτόχρονα καταδεικνύει τις βαθύτατες σχέσεις του ύστερου Βυζαντίου με την αρχαία ελληνική παράδοση. Ήταν ερασιτέχνης γιατρός που γνώριζε τόσα πολλά για την ιατρική, όσα κι ένας επαγγελματίας γιατρός. Υπήρχαν βέβαια και άλλες γυναίκες με επιστημονική κατάρτιση που εργάζονταν καταξιωμένες δίπλα στους άνδρες συναδέλφους τους.

                    Αναδημοσίευση απο τα <<ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ>> τεύχος 107-108